Deepfake therapie

De toepassingsmogelijkheden zijn legio en wat is het een krachtig middel! Zelfs nadat iemand succesvol een traumatherapie heeft doorlopen, roept de confrontatie met de dader via deepfake sterke emoties op. Dat het duidelijk is dat het ‘fake’ is doet hieraan niets af.
Ook als de deepfake bijvoorbeeld spreekt met een vrouwenstem in plaats van een mannenstem, zorgt het beeld er voor dat iemand toch sterk reageert en het idee heeft tegen de dader te spreken.
Toepassingsmogelijkheden
Deepfake maakt het mogelijk om een persoon in de therapiekamer te halen die er in werkelijkheid niet is en ook niet bij zou kunnen zijn. Wanneer slachtoffer-dader confrontatie niet mogelijk is, kan een slachtoffer zich nu toch uitspreken naar een dader en reageren op zijn mogelijke respons. In rouwtherapie brengt deepfake de overledene als het ware weer tot leven en kunnen dingen uitgesproken worden die het rouwproces belemmeren. Verder kun je ook denken aan toepassingen waarin de cliënt juist zelf te zien is. Een verlegen persoon zou filmpje kunnen zien met zichzelf in een sociale glansrol en zo het innerlijke zelfbeeld een duwtje geven, waardoor oefenen in het echte leven makkelijker wordt. Iemand met een hoogtevrees zou zichzelf bijvoorbeeld als deepfake bovenop een toren kunnen zien, die spanning verdragen en tegelijkertijd ook oefenen met echte situaties. Of deze toepassingen ook een meerwaarde vormen ten opzichte van huidige behandelingen, dat moet nader onderzocht worden. Tegelijk is de effectiviteit van de bekende behandelingen nog beperkt, dus vernieuwingen en aanvullingen zijn welkom.
Hoe doe je het?
Op een symposium op het NJC van de VGCt vertelde Agnes van Minnen dat zij deepfake toepast in een onderzoekscontext om duidelijk te krijgen of het een alternatief is voor slachtoffer-dader confrontaties. De ICT afdeling creëert met behulp van een foto een deepfake en een assistent zorgt voor het stemgeluid tijdens de sessie. Deze deepfake wordt gebruikt tijdens een sessie waarin de cliënt zich uit kan spreken tegen de dader en de deepfake hierop reageert. Vooraf is de cliënt uitgebreid hierop voorbereid in gesprekken en is er een folder met uitleg en tips mee gegeven. Uitgangspunt is dat het om een eenmalige confrontatie gaat, die dan achteraf weer nabesproken wordt. Een doel is bijvoorbeeld om er voor te zorgen dat de cliënt in het dagelijks leven plekken waar zij de dader kan tegenkomen niet meer vermijdt. De reacties van de deepfake zijn voorbereid en sluiten aan bij het therapeutische doel en bij wat de cliënt eerder verteld heeft. Een praktisch aandachtspunt is dat de foto van de dader direct na gebruik weer vernietigd moet worden en dat de sessie niet opgenomen moet worden door de cliënt. Buiten een onderzoekscontext zou een therapeut gebruik kunnen maken van een bureau die deepfakes kan maken, waarbij 10 euro genoemd werd als kostprijs. Ook is er een app waarmee je zelf deepfakes kunt maken voor gebruik in Zoom. Tijdens de discussie werd echter dringend opgeroepen om advies van ict-ers in te winnen en niet zelf iets te proberen. Verlies van deepfake materiaal zou vreselijke consequenties kunnen hebben voor alle betrokkenen. Je moet er niet aan denken dat een (vermeende) dader ‘zichzelf’ op internet terugziet in een deepfake filmpje dat is gebruikt in een therapie.
Risico’s en dilemma’s
Dit laatste laat meteen een dilemma zien. Door een deepfake te maken leen je als het ware de identiteit van iemand die daar (meestal) geen toestemming voor heeft gegeven. Dit brengt morele en juridische vragen met zich mee waar momenteel druk over nagedacht wordt. Tegelijk is dit iets wat nu ook al in therapie gebeurt, bijvoorbeeld wanneer een therapeut of een groepslid in groepstherapie de rol van een familielid speelt. Deepfake is weliswaar veel realistischer, maar ook bij deze toepassing is voor iedereen duidelijk dat het fake is, net als bij een rollenspel. Ik vroeg me zelf af hoe ik het zou vinden als van mij ongevraagd een deepfake gebruikt zou worden. Aan de ene kant kon ik denken ‘wat niet weet, wat niet deert’, aan de andere kant voelde het toch een klein beetje ongemakkelijk. Weegt het belang van de cliënt op dit punt altijd zwaarder dan de eventuele voorkeur van de andere betrokkene? Een heel ander mogelijk risico is dat de deepfake juist normale verwerking in de weg gaat staan door het realistische karakter. Uit het gebruik in rouwtherapie zijn inmiddels voorbeelden bekend van mensen die verslaafd raakten aan het contact met hun deepfake. Dit staat niet alleen de normale rouw in de weg – het loslaten van de overledene – maar maakt ook afhankelijk van de therapeut die de deepfake geconstrueerd heeft. Zo zijn er verhalen van mensen die elke twee weken een rouwtherapeut bezoeken en dan veel geld betalen voor interactie met de deepfake van hun geliefde.
En hoe nu verder
Deepfake maakt nu al onderdeel van ons leven en gaat dat nog veel meer doen. Dit biedt mogelijkheden, is leuk, spannend en nieuw, maar tegelijk – vind ik tenminste – ook eng. We weten nog niet wat het doet met de menselijke geest. Veel technische innovaties uit het verleden bleken later ineens nare bijwerkingen te hebben en die ontdek je pas in de loop van de tijd. Deepfake grijpt diep in op wat ons tot mensen maakt, namelijk het contact met anderen en ook de beleving dat een ervaring ‘echt’ is of niet. Ik denk dat we een taak hebben als ggz professionals om ons te verdiepen in de therapeutische mogelijkheden van deze nieuwe techniek en tegelijk te blijven nadenken over mogelijke risico’s en ook over de impact van deepfake op de samenleving. Een symposium zoals in Veldhoven afgelopen 3 november, gesprekken, wetenschappelijk onderzoek, het is nodig om deze nieuwe gast in ons leven zijn plek te geven. Ik hoor graag wat jouw mening over deepfake is.
Dorian
hoi Vincent,
een interessante vraag. Het woede protocol werkt eigenlijk op de zelfde manier ik heb er een paar hele mooie ervaringen. De cliënt maakt dan zijn eigen plaatje en film in het hoofd. Ook heb ik een aantal keren aan een cleitn voorgelegd om een foto van eenpersoon waar zij heel veel moeite mee hadden op te zoeken in hun telefoon en deze persoon in de ogen te kijken en op te merken wat er in hen zelf gebeurde en daarbij aanwezig te blijven. Ik zelf heb het beeld niet gezien, omdat ik dat een schending vond van iemands privacy. Het gaat dan niet om de persoon maar om aanwezig kunnen blijven bij je eigen gevoelens die door het plaatje worden opgeroepen.
Ons verstand maakt altijd plaatjes en ook al zijn ze niet echt of zijn ze verzonnen ze voelen als realistisch. Waar kan is imaginair heel veel mogelijk. Deepfake lijkt een stap verder te gaan begrijp ik?
Vincent van Bruggen
Hoi Dorian, bedankt voor je mooie reactie. Deepfake gaat inderdaad nog een stap verder, doordat je de derde persoon als het ware digitaal ’tot leven wekt.’ Je geeft ook aan dat een morele afweging is of je de privacy van de betreffende persoon hiermee wel recht doet. In de vorm die jij kiest is dat in ieder geval geen punt. Groeten, Vincent